کد مطلب:28840 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:29

گنجینه پرسمان » اديان و مکاتب

آيا حيوانات حشر دارند؟ حشر آنها در آخرت چگونه است؟

آياتي از قرآن كريم اشاره به حشر حيوانات دارد؛ از جمله: الف) {A{/Bما مِنْ دَابَّةٍ فِي اَلْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ يَطِيرُ بِجَناحَيْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثالُكُمْ ما فَرَّطْنا فِي اَلْكِتابِ مِنْ شَيْ ءٍ ثُمَّ إِلي رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ {w2-24w}{I6:38I}/}A}؛ {Mهيچ جنبنده اي در زمين، و هيچ پرنده اي كه با دو بال خود پرواز مي كند، نيست مگر اين كه امّت هايي همانند شما هستند. ما هيچ چيز را در اين كتاب، فرو گذار نكرديم، سپس همگي به سوي پروردگارشان محشور مي شوندM}، {V(انعام/38)V}. از اين كه در ذيل آيه فرموده: «ثم...» استفاده مي شود كه مراد از اين شباهت، تنها شباهت در احتياج به خوراك و جفت گيري و تهيه مسكن نيست؛ بلكه جهت اشتراك ديگري نيز بين انسان و حيوانات هست كه آنها را در مسأله بازگشت به سوي خدا، به انسان تشبيه كرده است. ب) {A{/Bوَ إِذَا اَلْوُحُوشُ حُشِرَتْ {w1-4w}{I81:5I}/}A}، {V(تكوير، آيه 5)V}. وحوش جمع وحش است و وحش حيواني است كه هرگز با انسان ها اُنس نمي گيرد (مانند درندگان و امثال آن). ظاهر آيه - از اين جهت كه در سياق آيات توصيف كننده قيامت قرار دارد - بيانگر اين است كه حيوانان وحشي هم در روز قيامت، مانند انسان ها محشور خواهند شد. اما اين كه پس از محشور شدن چه وضعي خواهند داشت و سر انجام كارشان چه خواهد شد، در كلام خداي تعالي و روايات معتبر، چيزي نيامده است. حال بايد ديد، ملاك حشر و بازگشت انسان به سوي خدا چيست؟ و آيا همان ملاك، مشتركاً در حيوانات نيز وجود دارد؟ بديهي است كه ملاك محشور شدن در انسان، جز نوعي از زندگي ارادي و شعوري - كه راهي به سوي سعادت يا بدبختي نشان مي دهد - نيست. ملاك سعادت تنها همان داشتن شعور و فطرت انساني است كه به كمك پيامبران راه مشروعي از اعتقاد و عمل را به روي او باز مي كند و انسان آن راه را بپيمايد، در دنيا و آخرت سعادتمند مي شود. اين سنتي است كه فطرت هر انساني، آن را قبول دارد و در دو محور خلاصه مي شود: دعوت به كار خير و عدل و نهي از عمل بد و ظلم. آيات بسياري از قرآن كريم، مؤيّد اين نگرش است؛ از جمله: {A{/Bوَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها{w1-9w}{I91:8-7I}/}A}؛ {Mو قسم به جان آدمي و آن كس كه آن را آفريده و منظم ساخته، سپس فجور و تقوا (شرّ و خيرش) را به او الهام كرده است M}، {V(شمس، آيه 7 و 8)V}. با تفكّر عميق در مراحل زندگي حيوانات و در نظر گرفتن حالات مختلفي كه هر نوع از حيوانات در مسير زندگي به خود مي گيرند، روشن مي شود كه حيوانات هم مانند انسان، داراي آرا و عقايد فردي و اجتماعي اند و حركات و سكناتي كه در راه بقا و جلوگيري از نابود شدن از خود نشان مي دهند، همه بر مبناي آن عقايد است؛ يعني، حيوان نسبت به حاجت هاي خود و اين كه چگونه مي توان آن ها را برآورده ساخت، داراي شعور، آرا و عقايدي است كه همان ها او را مانند انسان، به جلب منافع و دفع ضررها وا مي دارد. حيوانات نيز مانند آدميان تا اندازه اي، از موهبت اختيار بهره دارند (البته نه به آن قوت و شدّتش كه در انسان هست) و نيز داراي سطحي از فهم و شعوراند. موارد فراواني است كه به برخي از آن شواهد اشاره مي شود. 1. زيست شناسان در بسياري از انواع حيوانات (مانند مورچه، زنبور عسل و موريانه) آثار عجيبي از تمدن و نازك كاري هاي ظريفي در صنعت و لطايفي در شيوه اداره مجموعه خود برخورده اند كه هرگز نظير آن - جز در بعضي از ملل متمدن - ديده نشده است. قرآن كريم مي فرمايد: {A{/Bوَ فِي خَلْقِكُمْ وَ ما يَبُثُّ مِنْ دابَّةٍ آياتٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ {w1-11w}{I45:4I}/}A}؛ {Mو نيز در آفرينش شما و جنبندگاني كه [در سراسر زمين ]پراكنده ساخته، نشانه هايي است براي جمعيتي كه اهل يقين اندM}، {V(جاثيه، آيه 4)V}. اين آيات مردم را به شناختن عموم حيوانات و تفكّر در كيفيت خلقت آنها و كارهايي كه مي كنند، ترغيب نموده و در آيات ديگري به عبرت گرفتن از بعضي از آنها (مانند چهارپايان، پرندگان، مورچگان و زنبور عسل) دعوت كرده است وقتي كه زندگي بسياري از حيوانات با نظام جالب و شگفت انگيزي آميخته است چه مانعي دارد كه اين اعمال - همان طور كه ظاهرشان نشان مي دهد - ناشي از عقل و درك باشد؟ گرچه بعضي ميل دارند همه اين ها را يك نوع الهام غريزي بدانند، اما هيچ دليلي براي اين موضوع در دست نيست كه اعمال آنها به صورت ناخودآگاه و غريزي - بدون عقل - انجام مي شود. 2. با دقت در حالات نفساني انسان - كه به وسيله آن افعال اختياري خود را انجام مي دهد - استنباط مي شود كه به شعور و اراده احتياج است. همين شعور و اراده، در سطحي نازل تر، در حيوانات - مخصوصاً حيوانات اهلي - مشاهده مي شود، مثلاً در بعضي موارد حيوان از خود حركاتي نشان مي دهد كه انسان، مي فهمد كه اين حيوان در انجام دادن آن عمل مردّد است و در بعضي موارد مي بينيم كه حيوان با توجه به نهيِ صاحبش - از ترس شكنجه و يا به جهت تربيتي كه يافته است - از انجام دادن عملي خودداري مي كند. در واقع همه كارهاي حيوان، مانند موش گرفتن گربه و يا فرار موش از گربه نيست كه به دليل روشن بودن نفع آن، بدون بهره گيري از تفكّر، اراده به عمل اقدام كند، بلكه در بعضي از موارد، صرف علم به وجود آن در برانگيختن اراده كافي نيست؛ چون به نافع بودنش جزم و يقين ندارد انگيزش اراده به سوي آن محتاج به تفكّر است. از اين رو ناگزير است كه فكر و شعور خود را به كار اندازد و ببيند آيا نواقص و موانعي همراه آن هست يا نه و اين كه آيا نافع است يا مُضر؟ در اين قبيل موارد، آن قدر فكر خود را به كار مي اندازد، تا به يك طرف احتمالات يقين پيدا كند. اينها دليل بر اين است كه در نفوس حيوانات هم، حقيقي به نام اختيار و استعداد حكم كردن به شايسته و ناشايست وجود دارد. او نيز مي تواند يك جا به لزوم فعل حكم كند و جايي ديگر به وجوب ترك آن و ملاك اختيار نيز همين است. البته اين صلاحيت، بسيار ضعيف تر از آن مقداري است كه در نزد انسان ها ديده مي شود، {V(براي مطالعه بيشتر ر.ك: تفسير نمونه، ج 5، ص 224)V}. اما چند نكته درباره حشر حيوانات قابل ذكر است: 1. با توجه به اين دلايل و دليل هاي متعدد ديگر، وقتي صحيح باشد كه بگوييم حيوانات هم تا اندازه اي - هر چند ضعيف - از اختيار سهمي دارند؛ چرا صحيح نباشد احتمال دهيم كه خدا سبحان، حدّ متوسط همان اختيار ضعيف را ملاك تكاليف مخصوص قرار دهد كه با افق فهم آنها مناسب باشد و ما از ان اطلاعي نداشته باشيم. خلاصه، راهي باشد كه از آن راه، پاداش دادن به حيوان مطيع و مؤاخذه از حيوان سركش، صحيح باشد و جز خداي سبحان، كسي بر آن آگاهي نداشته باشد؟ 2. تكليف مراحلي دارد و هر مرحله، ادراك و عقلي متناسب با خود مي خواهد. تكاليف فراواني كه در قوانين اسلامي، براي انسان وجود دارد، به قدري است كه بدون داشتن يك سطح عالي از عقل و درك، انجام دادن آنها ممكن نيست و ما هرگز نمي توانيم چنان تكاليفي را براي حيوانات بپذيريم؛ زيرا شرايط آن در حيوانات حاصل نيست. اما مرحله ساده و پايين تري از تكليف تصور مي شود كه اندكي فهم و شعور، براي آن كافي است. ما نمي توانيم چنان فهم و شعور و تكاليفي را به طور كلي، درباره حيوانات انكار كنيم. حتي درباره كودكان و ديوانگاني كه پاره اي از مسائل را مي فهمند، انكار همه تكاليف مشكل است؛ مثلاً نوجوانان چهارده ساله را - كه به حدّ بلوغ نرسيده ولي كاملاً مطالب را خوانده و فهميده اند - در نظر بگيريم. اگر آنان مرتكب قتل نفس شوند - در حالي كه تمام زيان هاي اين عمل را مي دانند -؛ آيا مي توان گفت كه هيچ گناهي از آنان سر نزده است؟ قوانين كيفري دنيا نيز افراد نابالغ را در برابر پاره اي از گناهان، مجازات مي كنند؛ هر چند مجازات هاي آنان خفيف تر است. بنابراين بلوغ و عقل كامل، شرط تكليف در مرحله عالي و كامل است و در مراحل پايين تر (يعني در مورد پاره اي از اعمالي كه قُبح و زشتي آن براي افراد پايين تر نيز كاملاً قابل درك است) نمي توان بلوغ و عقل كامل را شرط دانست. 3. در مورد اين كه آيا حشر حيوانات، شبيه حشر انسان است، يعني، آنان هم مبعوث شده و اعمالشان حاضر مي شود و بر طبق آن پاداش و كيفر مي بينند يا نه؛ بايد گفت: معناي حشر اساساً همين است؛ چرا كه حشر در لغت به مفهوم جمع كردن افراد و سوق دادن آنان به سوي انجام كاري است. از آياتي مانند {A{/Bإِنَّا مِنَ اَلْمُجْرِمِينَ مُنْتَقِمُونَ {w11-14w}{I32:22I}/}A}؛ {Mمسلماً ما از مجرمان انتقام خواهيم گرفت M}، {V(سجده/22)V}. و {A{/Bفَلا تَحْسَبَنَّ اَللَّهَ مُخْلِفَ وَعْدِهِ رُسُلَهُ إِنَّ اَللَّهَ عَزِيزٌ ذُو اِنتِقامٍ {w1-11w}{I14:47I}/}A}؛ {Mپس گمان مبر كه خدا و عده اي را كه به پيامبرانش داده، تخلّف كند؛ چرا كه خداوند قادر و انتقام گيرنده است M}، {V(ابراهيم، 47)V}. و آيات مشابه آن استفاده مي شود كه حكمت حشر، اِنعام و انتقام (جزاي احسان و ظلم) است و چون اين دو وصف، در بين حيوانات نيز وجود دارد و اجمالاً بعضي از آنها را مي بينيم كه در عمل خود ظلم مي كنند و برخي ديگر را مشاهده مي كنيم كه احسان را رعايت مي كنند؛ از اين رو بايد بگوييم كه حيوانات نيز حشر دارند، {V(ر.ك: الميزان، ج 7، صص 75 - 78 (ذيل تفسير آيات 37 - 55 سوره انعام و تفسير نمونه، ج 5، صص 224 - 227)V}.